Geleneksel Türk Tiyatrosu ve Tiyatrodaki Önemi
Geleneksel Türk tiyatrosu, yazılı metne dayanmayan, içinde şarkı dans ve söz oyunları içeren gösterilerden oluşur. Meddah, Kukla ve orta oyunu gibi türleri bulunan geleneksel Türk tiyatrosunun belli başlı özellikleri bulunuyor.
Çoğunlukla sahne olmadan gerçekleşen gösterilerde güldürü unsuru ön planda olur. Tanzimat dönemine kadar Osmanlı’da “temaşe” olarak bilinen geleneksel Türk tiyatrosu türleri günümüzde etkin olarak üzerine çalışılmasa da önemli anlatı biçimleri olarak modern Türk tiyatrosunu beslemekte halen rol oynuyor.
Bu oyun türlerinden seyirlik köy oyunlarının kökeni tarih öncesine kadar dayanır. O zamanlar bereket ve bolluk törenleri gibi ilkel inançlar amacıyla yapılan gösteriler zamanla coğrafyaya gelen her kültürden etkilenerek en son bildiğimiz halini almış. Bu yüzden geleneksel Türk tiyatrosu türlerinin Anadolu’nun kültürel çeşitliliğini taşıdığını da söyleyebiliriz.
Geleneksel Türk Tiyatrosu Özellikleri
Geleneksel Türk tiyatrosunun temeli islamiyet öncesinde Orta Asya’da yaşayan Türklerin gerçekleştirdiği şaman törenlerine dayanır. Yazılı bir metne dayanmaması, şive taklitleri, söz oyunları, şarkı ve dans geleneksel Türk tiyatrosunun temel özellikleri arasındadır.
Bunların yanında geleneksel Türk tiyatrosunun özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
- Güldürü unsurunun arkasında öğretme amacı yatar.
- Yazılı olmadığı için doğaçlama yapılır.
- Müzik öğesi ağır bastığı için sadece göze değil kulağa da hitap eder.
- Oyun başlarında ve sonlarında klişe haline gelmiş ifadeler kullanılır.
- Karşıt karakterler birlikte verilir (iyi-kötü, güzel-çirkin gibi).
- Bu oyunlarda kostümler makyajdan ön plandadır. Her tipin belli bir kostümü vardır.
- Sözlü olan bu gelenek, usta çırak ilişkisiyle gelecek nesillere aktarılır.
- Dekor çok az kullanılır, genelde sahne olmaz.
- Kişiler tip özelliği taşır. Her şeyi yanlış anlayan, okumamış Karagöz ve yarı Aydın Hacivat gibi.
Geleneksel Türk Tiyatrosu Türleri
Kukla, meddahlık, Karagöz ve Hacivat, orta oyunu ve köy seyirlik oyunları geleneksel Türk tiyatrosu türleridir.
Türklerin Anadolu’ya göç ederken yanında getirdiği bir gelenek olan kukla, çok eğlenceli olmasına rağmen diğer türler kadar yaygın görülmez. Meddahlık ve Karagöz oyunları İstanbul dışında da yaygın olarak bilinirken kukla sanatı genel olarak İstanbul’da gelişimini göstermiş. Osmanlı döneminde 19’uncu yüzyıla kadar el kuklası, sopalı kukla, yer kuklası ve ayak kuklası gibi birçok farklı türü gelişmiştir.
İslam ülkelerinde sıklıkla görülen bir anlatma sanatı olan meddahlık ise diğer türlerin aksine güldürü unsurunun yanında acıklı, dini, kahramanlıkla ilgili veya duygusal konulara yer verebiliyordu. Kıssahan olarak da bilinen meddahlar gerek sarayda gerek halk arasında çok beğeniliyordu. Meddalar yüzyıllar boyunca İstanbul kahvehanelerinin eğlencesi olmayı sürdürdü.
Bir tür gölge oyunu olan Karagözde hayali ya da hayalbaz denilen karagözcünün yanında bir de yardak diye adlandırılan bir yardımcı bulunur. Günümüzde halen Ramazan aylarında hatırlanan gösterilerden olan Karagöz, genellikle dönemin yaşam tarzını konu olarak alır: mahalle yaşayışı, esnaflar, evlilik gelenekleri, bazen toplumsal ve siyasi taşlamalar. Mukaddime, muhavere, fasıl ve bitiş olmak üzere dört bölümden oluşur. Karagöz ve Hacivat karakterlerinin yanında Çelebi, Zenne, Kürt, Acem, Altı Kulaç Bebe Ruhi ve Tuzsuz Deli Bekir sıklıkla görülen karakterlerdir.
Birçok anlamda Karagöz oyununa benzeyen orta oyunu da sevilen geleneksel Türk tiyatrosu türleri arasında. Karagöz oyunun aksine kuklaların yerine gerçek oyuncuların yer aldığı orta oyunu da doğaçlamayla gerçekleşiyor. Kavuklu ve Pişekar karakterleri Karagöz ve Hacivat’ın yerini tutarken iki türde benzer yan karakterler mevcut. Orta oyunu da Karagöz oyunu gibi dört bölümden oluşur.
Son olarak orta oyunu ve Karagöz oyunlarından daha eskiye dayanan köy seyirlik oyunları genellikle köy halkı tarafından bayramlarda, düğünlerde ya da uzun kış gecelerinde vakit geçirmek için yapılan bir gösteri türüydü. Yaşlısından gencine kadar köy halkından farklı kişilerin yer aldığı oyunların konusu yörelere göre değişiklik gösterse de genel olarak köy yaşantısını ele alıyor.
Geleneksel Tiyatro Kaynaklarının Kullanımı ve Önemi
Geleneksel Türk tiyatrosu türleri günümüzde yaygın bir şekilde sergilenmese de anlatı biçimleri modern Türk tiyatrosuna şekil vererek önemli bir rol oynuyor. Öyle ki yetmişli yıllardan beri aranılan özgün tiyatro anlayışına giden yol geleneksel Türk tiyatrosunun kaynaklarını özümsemek ve anlamakta yatıyor. Özellikle Karagöz, meddah ve orta oyunundaki anlatı türleri bugünkü oyunların anlatım biçimi için çok değerli. Bunun yanında bütün türlerde bulunan doğaçlama özelliği, tiyatroda beden kullanımı için yeni arayışlara itiyor.
Ayrıca köy seyirlik oyunlarındaki oyun içinde oyun ve seyirciyle birlikte oyun kurmak gibi özellikler modern Türk tiyatrosu için önemli unsurlar arasında. Bu bakımdan modern Türk tiyatrosunda yakalanmak isteyen özgün estetik anlayış için geleneksel tiyatro kaynaklarını araştırmak değerli olabilir.
Kaynak:
https://www.kulturportali.gov.tr/
https://www.mimesis-dergi.org/
https://www.edebiyatfakultesi.com/
